NCERT Solutions Class 9 Sanskrit (Shemushi Prathmo)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 9 Sanskrit (Shemushi Prathmo – शेमुषी प्रथमो भाग:) Chapter – 4 कल्पतरूः has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
चतुर्थः पाठः – (कल्पतरूः)
अभ्यासः
1. एकपदेन उत्तरं लिखत –
(क) जीमूतवाहनः कस्य पुत्रः अस्ति?
उत्तर – जीमूतकेतोः
(ख) संसारेऽस्मिन् कः अनश्वरः भवति?
उत्तर – परोपकारः
(ग) जीमूतवाहनः परोपकारैकफलसिद्धये कम् आराधयति?
उत्तर – कल्पपादम्
(घ) जीमूतवाहनस्य सर्वभूतानुकम्पया सर्वत्र किं प्रथितम्?
उत्तर – यशः
(ङ) कल्पतरुः भुवि कानि अवर्षत्?
उत्तर – वसूनि
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –
(क) कञ्चनपुरं नाम नगरं कुत्र विभाति स्म?
उत्तर – कञ्चनपुरं नाम नगरं हिमालयस्य शिखरस्य उपरि विभाति स्म।
(ख) जीमूतवाहनः कीदृशः आसीत्?
उत्तर – जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्।
(ग) कल्पतरोः वैशिष्ट्यमाकर्ण्य जीमूतवाहनः किम् अचिन्तयत्?
उत्तर – कल्पतरोः वैशिष्ट्यमाकर्ण्य जीमूतवाहनः अचिन्तयत्, “ईदृशम् अमरपादपं प्राप्यापि अस्माकं पूर्वैः पुरुषैः तादृशं फलं किमपि न आसादितं किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थः अर्थितः।”
(घ) हितैषिणः मन्त्रिणः जीमूतवाहनं किम् उक्तवन्तः?
उत्तर – हितैषिणः मन्त्रिणः जीमूतवाहनम् उक्तवन्तः-“युवराज! योऽयं सर्वकामदः कल्पतरुः तवोद्याने तिष्ठति सः तव सदा पूज्यः अस्मिन् अनुकूले स्थिते सति शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्नुयात्” इति।
(ङ) जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य किम् उवाच?
उत्तर – जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच-“देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः, तन्ममेक काम पूरय। यथा पृथिवीम् अदरिद्राम् पश्यामि तथा करोतु देव” इति।
3. अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानि कस्मै प्रयुक्तानि?
(क) तस्य सानोरुपरि विभाति कञ्चनपुरं नाम नगरम्।
उत्तर – तस्य — हिमालयपर्वताय (हिमवते)
(ख) राजा सम्प्राप्तयौवनं तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्?
उत्तर – तं — जीमूतवाहनाय
(ग) अयं तव सदा पूज्यः
उत्तर – अयं — कल्पतरवे
(घ) तात! त्वं तु जानासि यत् धनं वीचिवच्चञ्चलम्।
उत्तर – त्वं — जीमूतकेतवे/पित्रे
4. अधोलिखितानां पदानां पर्यायपदं पाठात् चित्वा लिखत
(क) पर्वतः — __________
(ख) भूपतिः — __________
(ग) इन्द्रः — __________
(घ) धनम् — __________
(ङ) इच्छितम् — __________
(च) समीपम् — __________
(छ) धरित्रीम् — __________
(ज) कल्याणम् — __________
(झ) वाणी — __________
(ञ) वृक्षः — __________
उत्तर –
(क) पर्वतः — नगेन्द्रः
(ख) भूपतिः — राजा
(ग) इन्द्रः — शक्रः
(घ) धनम् — वसूनि
(ङ) इच्छितम् — अभीष्टम्
(च) समीपम् — अन्तिकम्
(छ) धरित्रीम् — पृथ्वीम्
(ज) कल्याणम् — हितम्
(झ) वाणी — वाक्
(ञ) वृक्षः — तरुः
5. ‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचितं योजयत –
| ‘क’ स्तम्भ | ‘ख’ स्तम्भ |
| कुलक्रमागतः | परोपकारः |
| दानवीरः | मन्त्रिभिः |
| हितैषिभिः | जीमूतवाहनः |
| वीचिवच्चञ्चलम् | कल्पतरुः |
| अनश्वरः | धनम् |
उत्तर –
| ‘क’ स्तम्भ | ‘ख’ स्तम्भ |
| कुलक्रमागतः | कल्पतरुः |
| दानवीरः | जीमूतवाहनः |
| हितैषिभिः | मन्त्रिभिः |
| वीचिवच्चञ्चलम् | धनम् |
| अनश्वरः | परोपकारः |
6. स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –
(क) तरोः कृपया सः पुत्रम् अप्राप्नोत्।
उत्तर – कस्य कृपया सः पुत्रम् अप्राप्नोत्?
(ख) सः कल्पतरवे न्यवेदयत्।
उत्तर – सः कस्मै न्यवेदयत्?
(ग) धनवृष्ट्या कोऽपि दरिद्रः नातिष्ठत्।
उत्तर – कया कोऽपि दरिद्रः नातिष्ठत्?
(घ) कल्पतरुः पृथिव्यां धनानि अवर्षत्।
उत्तर – कल्पतरुः कुत्र धनानि अवर्ष?
(ङ) जीवानुकम्पया जीमूतवाहनस्य यशः प्रासरत्।
उत्तर – कया जीमूतवाहनस्य यशः प्रासरत्?
7. (क) “स्वस्ति तुभ्यम्” स्वस्ति शब्दस्य योगे चतुर्थी विभक्तिः भवति। इत्यनेन नियमेन अत्र चतुर्थी विभक्तिः प्रयुक्ता! एवमेव (कोष्टकगतेषु पदेषु) चतुर्थी विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) स्वस्ति __________ (राजा)
(ख) स्वस्ति __________ (प्रजा)
(ग) स्वस्ति __________ (छात्र)
(घ) स्वस्ति __________ (सर्वजन)
उत्तर –
(क) स्वस्ति राजभ्यः।
(ख) स्वस्ति प्रजाभ्यः।
(ग) स्वस्ति छात्रेभ्यः।
(घ) स्वस्ति सर्वजनेभ्यः।
(ख) कोष्ठकगतेषु पदेषु षष्ठी विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत –
(क) तस्य __________ उद्याने कल्पतरुः आसीत्। (गृह)
(ख) सः __________ अन्तिकम् अगच्छत्। (पितृ)
(ग) __________ सर्वत्र यशः प्रथितम् (जीमूतवाहन)
(घ) अयं __________ तरुः? (किम्)
उत्तर –
(क) तस्य गृहस्य उद्याने कल्पतरुः आसीत्।
(ख) सः पितुः अन्तिकम् अगच्छत्।
(ग) जीमूतवाहनस्य सर्वत्र यशः प्रथितम्।
(घ) अयं कस्य तरुः?
