NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 9 सूक्तयः has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 9 – सूक्तयः
| अभ्यासः |
1. एकपदेन उत्तरं लिखत-
(क) पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति?
उत्तर – विधाधनम्
(ख) विमूढधीः कीदृशीं वाचं परित्यजति?
उत्तर – धर्मप्रदा
(ग) अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
उत्तर – विद्धांसः
(घ) प्राणेभ्योऽपि कः रक्षणीयः?
उत्तर – सदाचारः
(ङ) आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात् ?
उत्तर – अहितम्
(च) वाचि किं भवेत्?
उत्तर – अवकृता
2. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –
यथा – विमूढधी: पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
(क) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
उत्तर – संसार का ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कध्यन्ते?
(ख) जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
उत्तर – जनकेन कस्मै शैशवे विद्याधनं दीयते?
(ग) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
उत्तर – कस्य निर्णयः 14वेकेन कर्तुं शक्यः?
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
उत्तर – धैर्यवान् कत्र परिभवं न प्राप्नोति?
(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात्।
उत्तर – आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः केषाम् अनिष्टं न कुर्यात्?
3. पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत-
(क) पिता ____________ बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे __________ इत्युक्तिः ।
(ख) येन ____________ यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तु __________ भवेत्, सः __________ इति __________।
(ग) य आत्मनः श्रेयः ____________ सुखानि च इच्छति, परेभ्यः अहितं ___________ कदापि च न __________।
उत्तर –
(क) पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे तत्कृतज्ञता इत्युक्तिः ।
(ख) येन केनापि यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तु शक्यः भवेत्, सः विवेक इति ईरितः।
(ग) य आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति, परेभ्यः अहितं कर्म कदापि च न कुर्यात्।
4. अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
क. श्लोक संख्या – 3
यथा – सत्या मधुरा च वाणी का?
उत्तर – धर्मप्रदा
(क) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति?
उत्तर – विमूदधी:
(ख) मूढः पुरुषः कां वाणीं वदति?
उत्तर – परुषाम्
(ग) मन्दमतिः कीदृशं फलं खादति?
उत्तर – अपक्वम्
ख. श्लोक संख्या – 7
यथा – बुद्धिमान् नरः किम् इच्छति?
उत्तर – आत्मनः श्रेयः
(क) कियन्ति सुखानि इच्छति?
उत्तर – प्रभूतानि
(ख) सः कदापि किं न कुर्यात्?
उत्तर – अहितम् कर्म
(ग) सः केभ्यः अहितं न कुर्यात्?
उत्तर – परेभ्यः
5. मञ्जूषायाः तद् भावात्मकसूक्ती: विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-
(क) विद्याधनं महत्
उत्तर – विद्याधनं सर्वधन प्रधानम्
विद्याधनं श्रेष्ठ तन्मूलमितद्धनम्
(ख) आचारः प्रथमो धर्मः
उत्तर – आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्ण फल भाग्भवेत्
आचार प्रमवो धर्मः सत्त चाचार लक्षणाः
(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
उत्तर – सं वो मनांसि जानताम्। मनसि एक वचसि एक
कर्मणि एक महात्मनाम्।
आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्।
मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
सं वो मनांसि जानताम्।
विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलपितरद्धनम्।
आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः।
6. (अ) अधोलिखितानां शब्दाना पुरतः उचित विलोमशब्द कोष्ठकात् चित्वा लिखत –
| शब्दाः | विलोमशब्द |
| (क) पक्वः | __________ (परिपक्वः, अपक्वः, क्वथितः) |
| (ख) विमूढधीः | ___________ (सुधीः, निधिः, मन्दधी:) |
| (ग) कातरः | ____________ (अकरुणः, अधीरः, अकातरः) |
| (घ) कृतज्ञता | ___________ (कृपणता, कृतघ्नता, कातरता) |
| (ङ) आलस्यम् | _________ (उद्विग्नता, विलासिता, उद्योगः) |
| (च) परुषा | _____________ (पौरुषी, कोमला, कठोरा) |
उत्तर –
| शब्दाः | विलोमशब्द |
| (क) पक्वः | अपक्वः |
| (ख) विमूढधीः | सुधीः |
| (ग) कातरः | अकातरः |
| (घ) कृतज्ञता | कृतघ्न्ता |
| (ङ) आलस्यम् | उद्योगः |
| (च) परुषा | कोमला। |
(आ) अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः मञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम् –
| (क) प्रभूतम् | _______ | _______ | _______ |
| (ख) श्रेयः | _______ | _______ | _______ |
| _______ | _______ | _______ | |
| _______ | _______ | _______ | |
| _______ | _______ | _______ | |
| _______ | _______ | _______ |
उत्तर –
| (क) प्रभूतम् | भूरि | बहु | विपुलम् |
| (ख) श्रेयः | शुभम् | शिव | कल्याणम् |
| (ग) चित्तम् | मनः | चेतः | मानसम् |
| (घ) सभा | संसद | परिषद | सभा |
| (ङ) चक्षुष् | लोचनम् | नयनम् | नैत्रम् |
| (च) मुखम् | आननम् | वक्त्रम् | वदनम् |
शब्द-मञ्जूषा
| लोचनम् | नेत्रम् | भूरि |
| शुभम् | परिषद् | मानसम् |
| मनः | सभा | नयनम् |
| आननम् |
चेतः | विपुलम् |
| संसद् | बहु | वक्त्रम् |
| वदनम् | शिवम् | कल्याणम् |
7. अधस्ताद् समासविग्रहा: दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्-
| विग्रहः | समस्तपदम् | समासनाम |
| (क) तत्त्वार्थस्य निर्णयः | __________ | षष्ठी तत्पुरुषः |
| (ख) वाचि पटुः | __________ | सप्तमी तत्पुरुषः |
| (ग) धर्म प्रददाति इति (ताम्) | __________ | उपपदतत्पुरुषः |
| (घ) न कातरः | __________ | नञ् तत्पुरुषः |
| (ङ) न हितम् |
__________ | नञ् तत्पुरुषः |
| (च) महान् आत्मा येषाम् | __________ | बहुब्रीहिः |
| (छ) विमूढा धीः यस्य सः | __________ | बहुब्रीहिः |
उत्तर –
| विग्रहः | समस्तपदम् | समासनाम |
| (क) तत्त्वार्थस्य निर्णयः | तत्वार्थनिर्णय | षष्ठी तत्पुरुषः |
| (ख) वाचि पटुः | वाक्पटुः | सप्तमी तत्पुरुषः |
| (ग) धर्म प्रददाति इति (ताम्) | धर्मप्रदा | उपपदतत्पुरुषः |
| (घ) न कातरः | अकातरः | नञ् तत्पुरुषः |
| (ङ) न हितम् |
अहितम् | नञ् तत्पुरुषः |
| (च) महान् आत्मा येषाम् | महात्मा | बहुब्रीहिः |
| (छ) विमूढा धीः यस्य सः | विमूढधीः | बहुब्रीहिः |
