NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 8 विचित्रः साक्षी has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 8 – विचित्रः साक्षी
| अभ्यासः |
1. एकपदेन उत्तरं लिखत-
(क) कीदृशे प्रदेशे पदयात्रा न सुखावहा?
उत्तर – विजनप्रदेशे
(ख) अतिथि: केन प्रबुद्धः?
उत्तर – पादध्वनिना
(ग) कृशकायः कः आसीत्?
उत्तर – अभियुक्तः
(घ) न्यायाधीशः कस्मै कारागारदण्डम् आदिष्टवान्?
उत्तर – आरक्षिणे
(ङ) कं निकषा मृतशरीरम् आसीत्?
उत्तर – राजमार्ग
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) निर्धनः जनः कथं वित्तम् उपार्जितवान्?
उत्तर – निर्धनः जनः भूरि परिश्रम्य वित्तम्, उपार्जितवान्।
(ख) जनः किमर्थं पदाति: गच्छति?
उत्तर – अर्थ कार्येन पीडितः जनः बसयानं विहाय पदातिः गच्छति।
(ग) प्रसृते निशान्धकारे स किम् अचिन्तयत्?
उत्तर – प्रसूते निशान्धकारे सः अचिन्तयत् – ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’।
(घ) वस्तुतः चौरः कः आसीत्?
उत्तर – वस्तुतः आरक्षी चौरः आसीत्।
(ङ) जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी किमुक्तवान्?
उत्तर – जनस्य क्रन्दनं क्षुत्वा (निशम्य) आरक्षी उक्तवान्- “रे दुष्ट! तास्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारिता। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्यसे”।
(च) मतिवैभवशालिन: दुष्कराणि कार्याणि कथं साधयन्ति?
उत्तर – मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलया एव साधयन्ति।
3. रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) पुत्र द्रष्टुं सः प्रस्थितः।
उत्तर – कम्
(ख) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर – कस्मै
(ग) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
उत्तर – कस्य
(घ) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तर – कः
(ङ) स भारवेदनया क्रन्दति स्म।
उत्तर – कया
(च) उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ।
उत्तर – कुत्र
4. यथानिर्देशमुत्तरत-
(क) ‘आदेश’ प्राप्य उभौ अचलताम्’ अत्र किं कर्तृपदम्?
उत्तर – उभौ
(ख) ‘एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तत् वर्णयामि’-अत्र ‘मार्गे’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर – अध्वनि
(ग) ‘करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्’-अत्र ‘तस्मै’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर – निर्धनजनाय
(घ) ‘ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्’ अस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तर – आदिष्टवान्
(ङ) ‘दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः’-अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तर – कर्माणि
5. संन्धि/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-
(क) पदातिरेव – ________ + _________
(ख) निशान्धकारे – ________ + _________
(ग) अभि + आगतम् – ________
(घ) भोजन + अन्ते – ________
(ङ) चौरोऽयम् – ________ + _________
(च) गृह + अभ्यन्तरे – ________
(छ) लीलयैव – ________ + _________
(ज) यदुक्तम् – ________ + _________
(झ) प्रबुद्धः + अतिथि: – ________
उत्तर –
(क) पदातिरेव – पदातिः + एव
(ख) निशान्धकारे – निशा + अन्धकारे
(ग) अभि + आगतम् – अभ्यागतम्
(घ) भोजन + अन्ते – भोजनान्ते
(ङ) चौरोऽयम् – चौरः + अयम्
(च) गृह + अभ्यन्तरे – गृहाभ्यन्तरे
(छ) लीलयैव – लीलया + एव
(ज) यदुक्तम् – यत् + उक्तम्
(झ) प्रबुद्धः + अतिथि: – प्रबुद्धोऽतिथि:
6. अधोलिखितानि पदानि भिन्न-भिन्नप्रत्ययान्तानि सन्ति। तानि पृथक् कृत्वा निर्दिष्टानां प्रत्ययानामधः लिखत-
परिश्रम्य, उपार्जितवान्, दापयितुम्, प्रस्थितः, द्रष्टुम्, विहाय, पृष्टवान्, प्रविष्टः, आदाय, क्रोशितुम्, नियुक्तः, नीतवान्, निर्णतुम्, आदिष्टवान्, समागत्य, मुदितः।
| ल्यप् | क्त | क्तवतु | तुमुन् |
| ________ | ________ | ________ | ________ |
| ________ |
________ | ________ | ________ |
| ________ |
________ | ________ | ________ |
| ________ |
________ | ________ | ________ |
उत्तर –
| ल्यप् | क्त | क्तवतु | तुमुन् |
| परिश्रम्य | प्रस्थितः | उपार्जितवान् | दापयितुम् |
| विहाय | प्रविष्टः | पृष्टवान् | द्रष्टुम् |
| आदाय | नियुक्तः | नीतवान् | क्रोशितुम् |
| समागत्य | मुदितः | आदिष्टवान् | निर्णतुम् |
7. (अ) अधोलिखितानि वाक्यानि बहुवचने परिवर्तयत –
(क) स बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवान्।
उत्तर – ते बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवन्तः।
(ख) चौरः ग्रामे नियुक्तः राजपुरुषः आसीत्।
उत्तर – चौराः ग्रामेषु/ग्रामे नियुक्ताः राजपुरुषाः आसन्।
(ग) कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
उत्तर – केचन चौराः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टाः।
(घ) अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्तौ।
उत्तर – अन्येयुः ते न्यायालये स्व-स्व पक्षान् स्थापितवन्तः।
7. (आ) कोष्ठकेषु दत्तेषु पदेषु यथानिर्दिष्टां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) सः ________ निष्क्रम्य बहिरगच्छत्। (गृहशब्दे पंचमी)
(ख) गृहस्थः ________ आश्रयं प्रायच्छत्। (अतिथिशब्दे चतुर्थी)
(ग) तौ ________ प्रति प्रस्थितौ। (न्यायाधिकारिन् शब्दे द्वितीया)
(घ) ________ चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्यसे। (इदम् शब्दे सप्तमी)
(ङ) चौरस्य ________ प्रबुद्धः अतिथिः। (पादध्वनि शब्दे तृतीया)
उत्तर –
(क) सः गृहात् निष्क्रम्य बहिरगच्छत्। (गृहशब्दे पंचमी)
(ख) गृहस्थः अतिथये आश्रयं प्रायच्छत्। (अतिथिशब्दे चतुर्थी)
(ग) तौ न्यायाधिकारिणं प्रति प्रस्थितौ। (न्यायाधिकारिन् शब्दे द्वितीया)
(घ) अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्यसे। (इदम् शब्दे सप्तमी)
(ङ) चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धः अतिथिः। (पादध्वनि शब्दे तृतीया)
