NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 6 सुभाषितानि has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 6 – सुभाषितानि
| अभ्यासः |
1. एकपदेन उत्तरं लिखत –
(क) मनुष्याणां महान् रिपुः कः?
उत्तर – आलस्यं
(ख) गुणी किं वेत्ति?
उत्तर – गुणं
(ग) केषां सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् एकरूपता?
उत्तर – महताम्
(घ) पशुना अपि कीदृशः गृह्यते?
उत्तर – उदीरितोऽर्थः
(ङ) उदयसमये अस्तसमये च क: रक्तः भवति?
उत्तर – सविता
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) केन समः बन्धुः नास्ति?
उत्तर – उद्यमेन समः बन्धुः नास्ति।
(ख) वसन्तस्य गुणं क: जानाति?
उत्तर – पिक: वसन्तस्य गुणं जानाति।
(ग) बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
उत्तर – परेङ्गितज्ञानफलाः बुद्धयः भवन्ति।
(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
उत्तर – नराणां प्रथमः शत्रुः क्रोधः।
(ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति?
उत्तर – सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति।
(च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
उत्तर – अस्माभिः फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।
3. अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत –
(क) यः ___________ उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य ___________ स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, ___________ तं कथं परितोषयिष्यति?
उत्तर – य: निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य अपगमे स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, जनः तं कथं परितोषयिष्यति?
(ख) ___________ संसारे खल ___________ निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् ___________ वीरः खर: ___________ वहने (वीर:) (भवति)।
उत्तर – विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः खरः भारस्य वहने (वीरः) भवति।
4. अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत-
(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्यं जानाति।
उत्तर – अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः।
(ख) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रता करोति।
उत्तर – समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।
(ग) परिश्रमं कुर्वाण: नरः कदापि दु:खं न प्राप्नोति।
उत्तर – नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।
(घ) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति।
उत्तर – सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
5. यथानिर्देशं परिवर्तनं विधाय वाक्यानि रचयत-
(क) गुणी गुणं जानाति। (बहुवचने)
उत्तर – गुणिनः गुणान् गुणानि जानन्ति।
(ख) पशुः उदीरितम् अर्थं गृह्णाति। (कर्मवाच्ये)
उत्तर – पशुना उदीरितः अर्थः गृहयते।
(ग) मृगाः मृगैः सह अनुब्रजन्ति। (एकवचने)
उत्तर – मृगः मृगेण सह अनुव्रजति।
(घ) कः छायां निवारयति। (कर्मवाच्ये)
उत्तर – केन छाया निर्वायते।
(ङ) तेन एव वह्निनां शरीरं दह्यते। (कर्तृवाच्ये)
उत्तर – एषः एव अग्नि शरीर दहति।
6 (अ) सन्धि / सन्धिविच्छेदं कुरुत –
| (क) न + | अस्ति + | उद्यमसम: – | ___________ |
| (ख) ___________ + | ___________ | तस्यापगमे – | ___________ |
| (ग) अनुक्तम् + | अपि + | ऊहति – | ___________ |
| (घ) ___________ | + ___________ – | गावश्च | |
| (ङ) ___________ | + ___________ – | नास्ति | |
| (च) रक्तः + |
च + | अस्तमये – | ___________ |
| (छ) ___________ + |
___________ – | योजकस्तत्र |
उत्तर –
| (क) न + | अस्ति + | उद्यमसम: – | नास्त्युद्यमसमः |
| (ख) तस्य + | अपगमे – | तस्यापगमे | |
| (ग) अनुक्तम् + | अपि + | ऊहति – | अनुक्तमप्यूहति |
| (घ) गावः + | च – | गावश्च | |
| (ङ) न + | अस्ति – | नास्ति | |
| (च) रक्तः + |
च + | अस्तमये – | रक्तश्चास्तमये |
| (छ) योजक: + |
तत्र – | योजकस्तत्र |
6. (आ) समस्तपदं/विग्रहं लिखत-
(क) उद्यमसमः – ___________
(ख) शरीरे स्थितः – ___________
(ग) निर्बल: – ___________
(घ) देहस्य विनाशाय – ___________
(ङ) महावृक्षः – ___________
(च) समानं शीले व्वसनं येषां तेषु – ___________
(छ) अयोग्यः – ___________
उत्तर –
(क) उद्यमसमः – उद्यमेन समः
(ख) शरीरे स्थितः – शरीरस्थितः
(ग) निर्बल: – निर्गतम् बलम् यस्मात् सः
(घ) देहस्य विनाशाय – देहविनाशाय
(ङ) महावृक्षः – महान् वृक्षः
(च) समानं शीले व्वसनं येषां तेषु – समानशील व्यसनेषु
(छ) अयोग्यः – न योग्य:
7. अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात चित्वा लिखत-
(क) प्रसीदति – ___________
(ख) मूर्खः – ___________
(ग) बली – ___________
(घ) सुलभः – ___________
(ङ) संपत्ती – ___________
(च) अस्तमये – ___________
(छ) सार्थकम् – ___________
उत्तर –
(क) प्रसीदति – अवसीदति
(ख) मूर्खः – पण्डितः
(ग) बली – निर्बलः
(घ) सुलभः – दुर्लभः
(ङ) संपत्ती – विपत्ती
(च) अस्तमये – उदये
(छ) सार्थकम् – निरर्थकम्
7. (अ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत –
| अर्थ | वाक्यः प्रयोगः | |
| (क) वायसः | ______ | ______ |
| (ख) निमित्तं | ______ | ______ |
| (ग) सूर्यः | ______ | ______ |
| (घ) पिकः | ______ | ______ |
| (ङ) वह्निः | ______ | ______ |
उत्तर –
| अर्थ | वाक्यः प्रयोगः | |
| (क) वायसः | कौआ | वायसः कृष्णवर्णः भवति। |
| (ख) निमित्तं | कारण | त्वं किं निमित्तं दृष्ट्वा अत्र तिष्ठसि? |
| (ग) सूर्यः | सूर्य | पूर्व दिशायाम् उदयति। |
| (घ) पिकः | कोयल | पिकः मधुरं कूजति। |
| (ङ) वह्निः | आग | तत्र सुदीप्तः वह्निः प्रज्वलति। |
