NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 4 शिशुलालनम् has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 4 – शिशुलालनम्
| अभ्यासः |
1. एकपदेन उत्तरं लिखत –
(क) कुशलवौ कम् उपसृत्य प्रणमतः?
उत्तर – रामम्
(ख) तपोवनवासिनः कुशस्य मातरं कंन नाम्ना आह्वयन्ति?
उत्तर – देवीति
(ग) वयोऽनुरोधात् कः लालनीयः भवति?
उत्तर – शिशुः
(घ) केन सम्बन्धन वाल्मीकि: लवकुशयो: गुरुः
उत्तर – उपनयनोपदेशन
(ङ) कुत्र लवकुशायाः पितुः नाम न व्यवाहियत?
उत्तर – तपोवने
2. अधोलिखिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः कीदृशः आसीत्?
उत्तर – रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः हृदयग्राही आसीत्।
(ख) रामः लवकुशौ कुत्र उपवेशयितुम् कथयति?
उत्तर – रामः लवकुशौ अङ्कम् सिंहासनम् उपवेशयितुम् कथयति।
(ग) बालभावात् हिमकरः कुत्र विराजते?
उत्तर – बालभावात् हिमकरः पशुपति-मस्तके विराजते।
(घ) कुशलवयोः वंशस्य कर्ता क?
उत्तर – कुशलवयोः वंशस्य कर्ता सहनदीधितिः।
(ङ) कुशलवयोः मातरं वाल्मीकि: केन नाम्ना आह्वयति?
उत्तर – कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः वधूः नाम्ना आह्वयति।
3. रेखाङ्कितेषु पदेषु विभक्तिं तत्कारणं च उदाहरणानुसार निर्दिशत –
| विभक्तिः | तत्कारणम् | |
| यथा– राजन! अलम् अतिदाक्षिण्येन। | तृतीया | ‘अलम्’ योगे |
| (क) राम: लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति। | ______ | ______ |
| (ख) घिड् माम् एवं भूतम्। | ______ | ______ |
| (ग) अड्डूब्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम्॥ | ______ | ______ |
| (घ) अलम् अतिविस्तरेण। | ______ | ______ |
| (ङ) रामम् उपसृत्य प्रणम्य चा। | ______ | ______ |
उत्तर –
| विभक्तिः | तत्कारणम् | |
| (क) राम: लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति। | द्वितीया | उपवेशयति |
| (ख) घिड् माम् एवं भूतम्। | द्वितीया | धिङ् (धिक्) |
| (ग) अड्डूब्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम्॥ | द्वितीया | अध्यास्यताम् |
| (घ) अलम् अतिविस्तरेण। | तृतीया | अलम् |
| (ङ) रामम् उपसृत्य प्रणम्य चा। | द्वितीया | उपसृत्य |
4. यथानिर्देशम् उत्तरत-
(क) ‘जानाम्यहं तस्य नामधेयम्’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तर – अहम्
(ख) ‘किं कुपिता एवं भणति उत प्रकृतिस्था’-अस्मात् वाक्यात् ‘हर्षिता’ इति पदस्य विपरीतार्थकपदं चित्वा लिखत।
उत्तर – कुपिता
(ग) विदूषकः (उपसृत्य) ‘आज्ञापयतु भवान्!’ अत्र ‘भवान्’ इति पद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर – रामाय
(घ) ‘तस्मादडू-व्यवहितम् अध्यास्याताम् सिंहासनम्’-अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तर – अध्यास्याताम्
(ङ) ‘वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्’-अत्र ‘आयुषः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर – वयसः
5. अधोलिखितानि वाक्यानि कः कं प्रति कथयति-
| कः | कम् | |
| (क) सव्यवधानं च चारित्रयलोपाय। | ______ | ______ |
| (ख) किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था? | ______ | ______ |
| (ग) जानाम्यहं तस्य नामधेयम्। | ______ | ______ |
| (घ) तस्या द्वे नाम्तनी। | ______ | ______ |
| (ङ) वयस्य! अपूर्व खलु नामधेयम्। | ______ | ______ |
उत्तर –
| कः | कम् | |
| (क) सव्यवधानं च चारित्रयलोपाय। | राम | उभौ (कुशलवौ) |
| (ख) किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था? | विदूषक: | कुशम् |
| (ग) जानाम्यहं तस्य नामधेयम्। | कुशः | रामम् |
| (घ) तस्या द्वे नाम्तनी। | लव: | विदूषकम् |
| (ङ) वयस्य! अपूर्व खलु नामधेयम्। | राम: | विदूषकम् |
6 (अ). मञ्जूषातः पर्यायद्वयं चित्वा पदानां समक्षं लिखत-
| शिव:, शिष्टाचार:, शशिः, चन्द्रशेखर:, सुतः, डदानीम्, अधुना, पुत्र:, सूर्य:, सवाचार:, निशाकरः, भानु: |
| (क) | हिमकरः | ______ | ______ |
| (ख) | सम्प्रति | ______ | ______ |
| (ग) | समुदाचारः | ______ | ______ |
| (घ) | पशुपति: | ______ | ______ |
| (ड) | तनय: | ______ | ______ |
| (च) | सहस्रदीधिति: | ______ | ______ |
उत्तर –
| (क) | हिमकरः | शशिः | निशाकरः |
| (ख) | सम्प्रति | इदानीम् | अधुना |
| (ग) | समुदाचारः | शिष्टाचारः | सदाचारः |
| (घ) | पशुपति: | शिवः | चन्द्रशेखरः |
| (ड) | तनय: | पुत्रः | सुतः |
| (च) | सहस्रदीधिति: | सूर्य | भानुः |
6 (आ). विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत –
| विशेषण पदानि | विशेष्य पदानि | ||
| यथा – विशेषण पदानि श्लाघ्या | कथा | ||
| (1) उदात्तरम्य: | (क) समुदाचारः | ||
| (2) अतिरदीर्घ: | (ख) स्पर्श: | ||
| (3) समरूप: | (ग) कुशलबयो: | ||
| (4) हृदयग्राही | (घ) प्रवास: | ||
| (5) कुमारयो: | (ङ) कुदु॒म्बवृत्तान्त |
उत्तर –
| विशेषण पदानि | विशेष्य पदानि | ||
| (1) उदात्तरम्य: | (क) समुदाचारः | ||
| (2) अतिरदीर्घ: | (घ) प्रवास: | ||
| (3) समरूप: | (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः | ||
| (4) हृदयग्राही | (ख) स्पर्श: | ||
| (5) कुमारयोः | (ग) कुशलवयोः |
7 (अ). अधोलिखितपदेषु सन्धि कुरुत –
(क) द्वयोः + अपि – _________
(ख) द्वौ + अपि – _________
(ग) कः + अत्र – _________
(घ) अनभिज्ञः + अहम् – _________
(ङ) इति + आत्मानम् – _________
उत्तर –
(क) द्वयोः + अपि –द्वयोरपि
(ख) द्वौ + अपि –द्वावपि
(ग) कः + अत्र –कोऽत्र
(घ) अनभिज्ञः + अहम् –अनभिज्ञोऽहम्
(ङ) इति + आत्मानम् – इत्यात्मानम्
7 (आ). अधोलिखितपदेषु विच्छेदं कुरुत-
(क) अहमप्येतयोः – _________
(ख) वयोऽनुरोधात् – _________
(ग) समानाभिजनौ – _________
(घ) खल्वेतत् – _________
उत्तर –
(क) अहमप्येतयोः –अहम् + अपि + एतयो:
(ख) वयोऽनुरोधात् –वयः + अनुरोधात्
(ग) समानाभिजनौ –समान + अभिजनौ
(घ) खल्वेतत् – खलु + एतत्
