NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 12 अनयोक्त्यः has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 12 – अनयोक्त्यः
| अभ्यासः |
1. एकापलेन उपर लिखत –
(क) कस्य शोभा एकेन राजहंसेन भवति?
उत्तर – सरसः।
(ख) सरसः तीरे के वसन्ति?
उत्तर – बकसहस्रम्।
(ग) कः पिपासितः म्रियते?
उत्तर – चातकः।
(घ) के रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते?
उत्तर – भृङ्गा।
(ङ) अम्भोदाः कुत्र सन्ति?
उत्तर – गगने।
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उनराणि संस्कृतभाषया लिखत –
(क) सरसः शोभा केन भवति?
उत्तर – सरसः शोभा राजहंसेन् भवति।
(ख) चातकः किमर्थ मानी कथ्यते?
उत्तर – चातकः पुरूदरं याचते।
(ग) मीनः कदा दीनां गतिं प्राप्नोति?
उत्तर – मीनः सरोवरे संकुचिते।
(घ) कानि पूरयित्वा जलद: रिक्तः भवति?
उत्तर – नानानदीनदज्ञतानि पूरयित्वा जलद: रिक्तः भवति?
(ङ) वृष्टिभिः वसुधां के आर्द्रयन्ति?
उत्तर – वृष्टिभिः वसुधां अम्भोदाः आर्द्रयन्ति।
3. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) मालाकारः तोयैः तरोः पुष्टिं करोति।
उत्तर – मालाकारः के: तरोः पुष्टिं करोति?
(ख) भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
उत्तर – भृङ्गाः कानि समाश्रयन्ते?
(ग) पतङ्गाः अम्बरपथम् आपेदिरे।
उत्तर – के अम्बरपथम् आपेदिरे?
(घ) जलद: नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति।
उत्तर – कः नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति?
(ङ) चातकः वने वसति।
उत्तर – चातकः कुत्र वसति?
4. अधोलिखितयोः श्लोकयोः भावार्थ स्वीकृतभाषयां लिखत-
(अ) तोयैरल्पैरपि __________ वारिदेन।
उत्तर – भावार्थ-हे माली! भीषण ग्रीष्मकाल की गरमी से थोड़े से ही जल द्वारा आपके द्वारा करूणापूर्वक इस वृक्ष का जो पोषण किया गया। क्या वर्षाकालीन जल के चारो और से धाराओं को बरसाने से बादल के द्वारा वह पोषण किया जा सकता है अर्थात् दिल से किया काम ही ज्यादा फलदायी होता है। मेहनत का फल ही मीठा होता है। दान का नहीं।
(आ) रे रे चातक ____________ दीनं वचः।
उत्तर – भावार्थ-अरे हे मित्र चातक! ध्यान से क्षणभर सुनो। आकाश में अनेक मेघ है। सभी बरसने वाले नहीं है। कुछ वर्षा से गीला करते है व कुछ गरजते है अतः सबके सामने दीन वचन कहने का कोई फायदा नहीं है। अर्थात् माँगना भी दानवीरों से ही माँगना चाहिए।
5. अधोलिखितयोः श्लोकयोः अन्वयं लिखत-
(अ) आपेदिरे __________ कतमां गतिमभ्युपैति।
उत्तर – अन्वय-पतङगाः परितः अम्बरपथम् आपेहिरे, भृङ्गाः रसालमुकुलाचि समान्यन्ते। सरः त्ययि सङ्कोचम् अञ्चति, हन्त, दीनदीनः मीनः नु कतमा गतिम् अभ्युपैतु।
(आ) आश्वास्य ________ सैव तवोत्तमा श्रीः।।
उत्तर – अन्वय-तमनोष्ण तत्सम् पर्वतकुलम् आश्वास्य उद्दादाव विधुराणि काननानि च नानानदीन दशवानि पूरयित्वा च हे जलद! यत् रिक्तः असि तव सा एव उत्त्मा श्रीः (आस्ति)।
6. उदाहरणमनुसृत्य सन्धि/सन्धिविच्छेद वा कुरुत-
(i) यथा – अन्य + उक्तयः – अन्योक्तयः
(क) ____________ + _____________ – निपीतान्यम्बूनि
(ख) __________ + उपकारः = कृतोपकारः
(ग) तपन + ____________ – तपनोष्णतप्तम्
(घ) तव + उनमा – _____________
(ङ) न + एतादृशाः = _______________
उत्तर –
(क) निपीतानि + अम्बूनि – निपीतान्यम्बूनि
(ख) कृत + उपकारः = कृतोपकारः
(ग) तपन + उष्णतप्तम् – तपनोष्णतप्तम्
(घ) तव + उनमा – तवोत्तमा
(ङ) न + एतादृशाः = नैतादृशाः
(ii) यथा – पिपासितः + अपि = पिपासितोऽपि
(क) __________ + _________ = कोऽपि
(ख) ____________ + ___________ = रिक्तोऽसि
(ग) मीन: + अयम् = ____________
(घ) सर्वे + अपि = _______________
उत्तर –
(क) कः + अपि = कोऽपि
(ख) रिक्तः + असि = रिक्तोऽसि
(ग) मीन: + अयम् = मीनोऽयम्
(घ) सर्वे + अपि = सर्वेऽपि
(iii) यथा – सरसः + भवेत् = सरसो भवेत्
(क) खगः + मानी = _____________
(ख) ____________ + नु = मीनो नु
(ग) पिपासितः + वा = ___________
(घ) ___________ + _______________ = पुरतो मा
उत्तर –
(क) खगः + मानी = खगोमानी
(ख) मीन: + नु = मीनो नु
(ग) पिपासितः + वा = पिपासितोऽपि
(घ) पुरतः + मा = पुरतो मा
(iv) यथा – मुनिः + अपि = मुनिरपि
(क) तोयैः + अल्पैः = _____________
(ख) _____________ + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = _________________
(घ) ________________ + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिरार्द्रयन्ति
उत्तर –
(क) तोयैः + अल्पैः = तौयैरल्पैः
(ख) अल्पैः + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = तरोरपि
(घ) वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिरार्द्रयन्ति
7. उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितैः विग्रहपदै : समस्तपदानि रचयत –
| विग्रहपदानि | समस्त पदानि |
| यथा – पीतं च तत् पङ्कजम | = पङ्कजम |
| (क) राजा च असौ हंसः |
= _____________ |
| (ख) भीमः च असौ भानुः | = _____________ |
| (ग) अम्बरम् एव पन्थाः | = _____________ |
| (घ) उनमा च इयम् श्रीः | = _____________ |
| (च) सावधानं च तत् मनः, तेन | = _____________ |
उत्तर –
| विग्रहपदानि | समस्त पदानि |
| (क) राजा च असौ हंसः |
= राजहंसः |
| (ख) भीमः च असौ भानुः | = भीम भानः |
| (ग) अम्बरम् एव पन्थाः | = अम्बर प्रथम् |
| (घ) उनमा च इयम् श्रीः | = उत्तमेश्री |
| (च) सावधानं च तत् मनः, तेन | = सावधानमनसा |
