NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Shemushi Part – II – शेमुषी द्वितीयो भाग:) Chapter – 10 भूकंपविभीषिका has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 10 – भूकंपविभीषिका
| अभ्यासः |
1. अधोलिखिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) समस्तराष्ट्र कीदृशे उल्लासे मग्नम् आसीत्?
उत्तर – समस्तराष्ट्र नृत्य गीत-वादित्राणाम् उल्लासे मग्नम् आसीत्।
(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कः जनपदः आसीत्?
उत्तर – भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः “कप्छ” इति जनपद: आसीत्।
(ग) पृथिव्याः स्खलनात् किं जायते?
उत्तर – पृथिव्याः स्खलनात् महाकम्पनं जायते।
(घ) समग्रं विश्वं कैः आतंकित: दृश्यते?
उत्तर – समग्रो विश्वः अशांत पञ्चतत्वैः आतंकित: दृश्यते।
(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते?
उत्तर – ज्वालामुख पर्वतनाम विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते।
(च) कीदृशानि भवनानि धराशायीनि जायन्ते?
उत्तर – बहुभूमिकानि भवनानि धराशायीनि जायन्ते।
2. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपद ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
उत्तर – भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं केषु परिवर्तितवती?
(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
उत्तर – केः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भ, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते?
(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
उत्तर – विवशा: प्राणिनः कुत्र पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते?
(घ) एतादृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता।
उत्तर – कीदृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता?
(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीयं तिष्ठति।
उत्तर – तदिदानीम् किम् विचारणीयं तिष्ठति?
3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
उत्तर – केषु
(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भ, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
उत्तर – के
(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
उत्तर – कुत्र/कस्मिन्
(घ) एतादृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता।
उत्तर – कीदृशी
(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीय तिष्ठति।
उत्तर – किम्
4. ‘भूकम्पविषये’ पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेदं लिखत।
उत्तर –
- भौगर्मिक हिलचलैः भूकम्पः जायते।
- भूकम्पः प्राकृतिक आपदा इति कथ्यते।
- अयं (भूकम्पः) महा विनाशकारी आस्ति।
- मानवः भूकम्प समय कोऽपि कर्तुम् न समर्थो अस्ति।
- भूकम्पस्य विषये जागरूकता करणीया।
5. कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः ___________। (अस् + लट् लकारे)
(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं __________। (कृ + क्तवतु + ङीप्)
(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः ____________। (भू + लङ, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां ___________। (भू + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(ङ) मानवाः ____________ यत् बहुभूमिकभवननिर्माण करणीयम् न वा? (प्रच्छ् + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे _____________। (सम् + आ + विश् + विधिलिङ, प्रथम पुरुषः एकवचनम्)
उत्तर –
(क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः अस्ति। (अस् + लट् लकारे)
(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं कृतवती। (कृ + क्तवतु + ङीप्)
(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः अभवन्। (भू + लङ, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां भवन्ति। (भू + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(ङ) मानवाः पृच्छन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माण करणीयम् न वा? (प्रच्छ् + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे समविशेयुः। (सम् + आ + विश् + विधिलिङ, प्रथम पुरुषः एकवचनम्)
6. सन्धिं/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-
(अ) परसवर्णसन्धिनियमानुसारम् –
(क) किञ्च = __________ + च
(ख) __________ = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = ________ + _________
(घ) __________ = किम् + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = __________ + ___________
(च) ___________ – सम् + चयः
उत्तर –
(क) किञ्च = किम् + च
(ख) नगरन्तु = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = विपन्नम् + च
(घ) किन्नु = किम् + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = भुजनगरं + तु
(च) सञ्चयः – सम् + चयः
(आ) विसर्गसन्धिनियमानुसारम्-
(क) शिशवस्तु = __________ + ____________
(ख) __________ = विस्फोटैः + अपि
(ग) सहस्रशोऽन्ये = ___________ + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः + __________
(ङ) ___________ – भूकम्पः + जायते
(च) वामनकल्प एव = ___________ + ____________
उत्तर –
(क) शिशवस्तु = शिशवः + तु
(ख) विस्फोटैरपि = विस्फोटैः + अपि
(ग) सहस्रशोऽन्ये = सहस्त्रशः + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः + अयम्
(ङ) भूकम्पोजायते = भूकम्पः + जायते
(च) वामनकल्प एव = वामनकल्प + एव
7. (अ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत-
| क | ख |
| सम्पन्नम् |
प्रविशन्तीभिः |
| ध्वस्तभवनेषु | सुचिरेणैव |
| निस्सरन्तीभिः | विपन्नम् |
| निर्माय | नवनिर्मितभवनेषु |
| क्षणेनैव | विनाश्य |
उत्तर –
| क | ख |
| सम्पन्नम् |
विपन्नम् |
| ध्वस्तभवनेषु | नवनिर्मितभवनेषु |
| निस्सरन्तीभिः | प्रविशन्तीभि |
| निर्माय | विनाश्य |
| क्षणेनैव | सुचिरेणेव |
(आ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे समानार्थकपदानि तयोः संयोगं कुरुत –
| क | ख |
| पर्याकुलम् | नष्टाः |
| विशीर्णाः | क्रोधयुक्ताम् |
| उगिरन्तः | संत्रोट्य |
| विदार्य | व्याकुलम् |
| प्रकुपिताम् | प्रकटयन्तः |
उत्तर –
| क | ख |
| पर्याकुलम् | व्याकुलम् |
| विशीर्णाः | नष्टाः |
| उगिरन्तः | प्रकटयन्तः |
| विदार्य | संत्रोट्य |
| प्रकुपिताम् | क्रोधयुक्ताम् |
8. (अ) उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत-
यथा – परिवर्तितवती – परि + वृत् + क्तवतु + ङीप् (स्त्री)
(क) धृतवान् – __________ + ___________
(ख) हसन् – __________ + ___________
(ग) विशीर्णा – वि + शस्त्र + क्त + ___________
(घ) प्रचलन्ती – ___________ + _____________ + शतृ + ङीप् (स्त्री)
(ङ) हतः – __________ + ___________
उत्तर –
(क) धृतवान् – धु + क्तवत
(ख) हसन् – हस + शत
(ग) विशीर्णा – वि + शस्त्र + क्त + टापू
(घ) प्रचलन्ती – प्र + चल+ शतृ + ङीप् (स्त्री)
(ङ) हतः – हुन + क्त
(आ) पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत-
(क) महत् च तत् कम्पनं = ____________
(ख) दारुणा च सा विभीषिका = ___________
(ग) ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = ____________
(घ) प्राक्तने च तस्मिन् युगे = ____________
(ङ) महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् = ____________
उत्तर –
(क) महत् च तत् कम्पनं = महाकम्पनम्
(ख) दारुणा च सा विभीषिका = दारूण विभीषिक
(ग) ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = ध्वस्त भवनेषु
(घ) प्राक्तने च तस्मिन् युगे = प्राग्युगे
(ङ) महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् = महाराष्ट्रे
