NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Abhyaswaan Part – II) Chapter 8 (प्रत्यया:)

NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Abhyaswaan Bhav)

The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Abhyaswaan Bhav – अभ्यासवान् भव – II) Chapter – 8 प्रत्यया: has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise. 

अध्याय 8 – प्रत्यया:

1. शतृप्रत्ययं योजयित्वा वाक्यपूर्तिं कुरूत-

(i) _______ धावकाः यशः प्राप्नुवन्ति। (धाव् + शतृ)
(ii) वस्त्राणि _______ रजकः श्रान्तः भवति। (नी + शतृ)
(iii) जलं _______ तृषार्ती सन्तुष्टौ स्तः। (पिब् + शतृ)
(iv) कथां _______ महिला शिशुं शाययति। (श्रु + शत)
(v) कार्य _______ स्रियः गीतं गायन्ति। (कृ + शत)

उत्तर – 

(i) धावन्तः धावकाः यशः प्राप्नुवन्ति। (धाव् + शतृ)
(ii) वस्त्राणि नयन् रजकः श्रान्तः भवति। (नी + शतृ)
(iii) जलं पिबन्तौ तृषार्ती सन्तुष्टौ स्तः। (पिब् + शतृ)
(iv) कथां शृण्वन्ती महिला शिशुं शाययति। (श्रु + शत)
(v) कार्य कुर्वन्त्यः स्रियः गीतं गायन्ति। (कृ + शत)

2. शानच्प्रत्ययं योजयित्वा वाक्यपूर्ति कुरूत –

(i) गुरुं सेव् + शानच् ____________ छात्राः सफलतां लभन्ते।
(ii) कष्टं सह + शानच् ____________ जनाः दु:खिनः भवन्ति।
(iii) सत्यं ब्रू + शानच् ____________ नराः सम्मान प्राप्नुवन्ति।
(iv) तस्य वध + शानच ____________ प्रगतिः पितरं हृष्यति।
(v) मुद् + शानच् ____________ बालिका नृत्यति।

उत्तर –

(i) गुरुं सेव् + शानच् सेवमानाः छात्राः सफलतां लभन्ते।
(ii) कष्टं सह + शानच् सहमानाः जनाः दु:खिनः भवन्ति।
(iii) सत्यं ब्रू + शानच् ब्रूवाणाः नराः सम्मान प्राप्नुवन्ति।
(iv) तस्य वध + शानच वर्धमाना प्रगतिः पितरं हृष्यति।
(v) मुद् + शानच् मोदमाना बालिका नृत्यति।

3. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदस्य शुद्धमुत्तरं प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- 

(i) कथां श्रु + शतृ महिलाः ज्ञानं लभन्ते।
(a) शृण्वन्
(b) शृण्वन्ती
(c) शृण्वन्त्यः
उत्तर – (b) शृण्वन्ती

(ii) गम् + शतृ बालिके चिन्तयतः।
(a) गच्छन्ती
(b) गच्छन्त्यौ
(c) गच्छन्तौ
उत्तर – (a) गच्छन्ती

(iii) वद् + शतृ बालकम् आकारय।
(a) वदन्
(b) वदन्तौ
(c) वदन्तम्
उत्तर – (a) वदन्

(iv) धाव् + शतृ क्रीडकेन पथिकः आहतः।
(a) धावन्
(b) धावन्तम्
(c) धावता
उत्तर – (a) धावन्

(v) श्रान्तः भू + शतृ अरुणः स्वपिति।
(a) भवन्
(b) भवन्तौ
(c) भवन्तः
उत्तर – (a) भवन्

1. रिक्तस्थानानि पूरयत –

(i) रमेण पाठः ____________। (लिख् + तव्यत्)
(ii) लतया पुष्पाणि न ____________। (त्रुट् + तव्यत्)
(iii) त्वया जलं वृथा न ____________। (कृ + तव्यत्)
(iv) त्वया उच्चैः न ____________। (वद् + तव्यत्)
(v) अस्माभिः बहिः ____________। (भ्रम् + तव्यत्)
(vi) सर्वैः सत्यं ____________। (वद् + तव्यत्)
(vii) युष्माभिः सन्तुलितभोजनम् एव ____________। (खाद् + तव्यत्)
(viii) अमितेन अवश्यमेव तत्र ____________। (गम् + तव्यत्)
(ix) नकुलेन पाठाः ____________। (पठ् + तव्यत्)
(x) तैः धर्मः ____________। (पाल् + तव्यत्)

उत्तर – 

(i) रमेण पाठः लेखितव्यः। (लिख् + तव्यत्)
(ii) लतया पुष्पाणि न त्रोटितव्यानि। (त्रुट् + तव्यत्)
(iii) त्वया जलं वृथा न कर्तव्म्। (कृ + तव्यत्)
(iv) त्वया उच्चैः न वक्तव्यम्। (वद् + तव्यत्)
(v) अस्माभिः बहिः भ्रमितव्यम्। (भ्रम् + तव्यत्)
(vi) सर्वैः सत्यं वक्तव्यम्। (वद् + तव्यत्)
(vii) युष्माभिः सन्तुलितभोजनम् एव खादितव्यम्। (खाद् + तव्यत्)
(viii) अमितेन अवश्यमेव तत्र गन्तव्यम्। (गम् + तव्यत्)
(ix) नकुलेन पाठाः पठितव्याः। (पठ् + तव्यत्)
(x) तैः धर्मः पालयितव्यः। (पाल् + तव्यत्)

2. कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) ____________ एतत् कार्यं कर्त्तव्यम्। (अस्मद्)
(ii) ____________ खगाः रक्षणीयाः। (युष्मद्)
(iii) ____________ पाठाः पठितव्याः। (नमित)
(iv) ____________ अनुशासनं पालयितव्यम्। (सर्व)
(v) ____________ देशरक्षा कर्त्तव्या। (सैनिक)
(vi) ____________ मधुरं वक्तव्यम्। (जन)
(vii) ____________ परिश्रमः कर्त्तव्यः। (श्रमिक)
(viii) ____________ नियमाः पालयितव्याः। (अध्यापक)
(ix) ____________ मनसा पाठयितव्यम्। (शिक्षक)
(x) ____________ लेखौ लिखितव्यौ। (तत्)

उत्तर –

(i) मचा / अस्माभिः एतत् कार्यं कर्त्तव्यम्। (अस्मद्)
(ii) त्वया / युष्माभिः खगाः रक्षणीयाः। (युष्मद्)
(iii) नमितेन पाठाः पठितव्याः। (नमित)
(iv) सर्वैः अनुशासनं पालयितव्यम्। (सर्व)
(v) सेनिकेन / सैनिकैः देशरक्षा कर्त्तव्या। (सैनिक)
(vi) जनेन / जनैः मधुरं वक्तव्यम्। (जन)
(vii) श्रमिकेण / श्रमिकैः परिश्रमः कर्त्तव्यः। (श्रमिक)
(viii) अध्यापकेन नियमाः पालयितव्याः। (अध्यापक)
(ix) शिक्षकेण मनसा पाठयितव्यम्। (शिक्षक)
(x) तेन / ताभ्याम् लेखौ लिखितव्यौ। (तत्)

3. कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(i) न्यायाधीशेन ____________ कर्त्तव्यः। (न्याय)
(ii) त्वया ____________ खादितव्यम्। (पौष्टिक भोजन)
(ii) सर्वैः प्रातः ____________ कर्त्तव्यम्। (भ्रमण)
(iv) तेन ____________ पठितव्याः। (कथा)
(v) अस्माभिः ____________ स्मर्तव्याः। (पाठ)
(vi) युष्माभिः ____________ एव सवितव्यानि। (सुचरित)
(vii) जनैः ____________ एव कर्तव्यानि। (सुकार्य)
(viii) छात्रैः ____________ प्रष्टव्याः। (प्रश्न)
(ix) बालैः ____________ न दूषयितव्यम्। (जल)
(x) यष्माभिः ____________ न त्रोटयितव्यानि। (पुष्प)

उत्तर –

(i) न्यायाधीशेन न्यायः कर्त्तव्यः। (न्याय)
(ii) त्वया पौष्टिकभोजनं खादितव्यम्। (पौष्टिक भोजन)
(ii) सर्वैः प्रातः भ्रमणं कर्त्तव्यम्। (भ्रमण)
(iv) तेन कथा: पठितव्याः। (कथा)
(v) अस्माभिः पाठा: स्मर्तव्याः। (पाठ)
(vi) युष्माभिः सुचरितानि एव सवितव्यानि। (सुचरित)
(vii) जनैः सुकार्याणि एव कर्तव्यानि। (सुकार्य)
(viii) छात्रैः प्रश्नाः प्रष्टव्याः। (प्रश्न)
(ix) बालैः जलम् न दूषयितव्यम्। (जल)
(x) यष्माभिः पुष्पाणि न त्रोटयितव्यानि। (पुष्प)

1. अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा ‘अनीयर्’ प्रत्यययुक्तपदानि चित्वा समक्षं लिखत –
पदानि — अनीयर
(i) अस्माभिः धर्मः आचरणीयः। — __________
(ii) जनैः परिश्रमः करणीयः। — __________
(iii) सर्वैः पर्यावरणस्य रक्षा करणीया। — __________
(iv) बालैः नियमाः पालनीयाः। — __________
(v) त्वया एषः पाठः पठनीयः। — __________
(vi) सर्वैः समयस्य अनुपालनं कर्त्तव्यम्। — __________
(vii) त्वया कदापि वृथा न वदनीयम्। — __________
(viii) अनेन एतत् न करणीयम्। — __________
(ix) अस्माभिः दूषितं जलं न पानीयम्। — __________
(x) युष्माभिः पर्युषितम् अन्नं न खादनीयम्। — __________

उत्तर – 

पदानि — अनीयर
(i) अस्माभिः धर्मः आचरणीयः। — आचरणीयः
(ii) जनैः परिश्रमः करणीयः। — करणीयः
(iii) सर्वैः पर्यावरणस्य रक्षा करणीया। — करणीया
(iv) बालैः नियमाः पालनीयाः। — पालनीयाः
(v) त्वया एषः पाठः पठनीयः। — पठनीयः
(vi) सर्वैः समयस्य अनुपालनं कर्त्तव्यम्। — कर्तव्यम्
(vii) त्वया कदापि वृथा न वदनीयम्। — वदनीयम्
(viii) अनेन एतत् न करणीयम्। — करणीयम्
(ix) अस्माभिः दूषितं जलं न पानीयम्। — पानीयम्
(x) युष्माभिः पर्युषितम् अन्नं न खादनीयम्। — खादनीयम्

2. अधोलिखितेषु वाक्येषु ‘अनीयर’ प्रत्यययुक्तानि पदानि इति (✓) चिह्नन चिह्नितं कुरुत-

(i) मनसा सततं स्मरणीयम्।
(ii) वचसा सततं वदनीयम्।
(iii) लोकहितं मम करणीयम्।
(iv) न भोगभवने रमणीयम्।
(v) न सुखशयने शनीयम्।
(vi) अहर्निशं जागरणीयम्।
(vii) लोकहितं मम करणीयम्।
(viii) न जातु दु:खं गणनीयम्।
(ix) न च निजसौख्यं मननीयम्।
(x) कार्यक्षेत्रे त्वरणीयम्।
(xi) लोकहितं मम करणीयम्।
(xii) दु:खसागरे तरणीयम्।
(xiii) कष्टपर्वते चरणीयम्।
(xiv) विपत्तिविपिने भ्रमणीयम्।
(xv) लोकहितं मम करणीयम्।
(xvi) सदा मया सञ्चरणीयम्।
(xvii) लोकहितं मम करणीयम्।

उत्तर – 

(i) मनसा सततं स्मरणीयम् (✓)। 
(ii) वचसा सततं वदनीयम् (✓) ।  
(iii) लोकहितं मम करणीयम् (✓) ।
(iv) न भोगभवने रमणीयम् (✓) ।
(v) न सुखशयने शनीयम् (✓) ।
(vi) अहर्निशं जागरणीयम् (✓) ।
(vii) लोकहितं मम करणीयम् (✓) ।
(viii) न जातु दु:खं गणनीयम् (✓) ।
(ix) न च निजसौख्यं मननीयम् (✓)।
(x) कार्यक्षेत्रे त्वरणीयम् (✓) ।
(xi) लोकहितं मम करणीयम् (✓)। 
(xii) दु:खसागरे तरणीयम् (✓)।
(xiii) कष्टपर्वते चरणीयम् (✓) ।
(xiv) विपत्तिविपिने भ्रमणीयम् (✓)।
(xv) लोकहितं मम करणीयम् (✓)।
(xvi) सदा मया सञ्चरणीयम् (✓)।
(xvii) लोकहितं मम करणीयम् (✓)।

3. कोष्ठकप्रदत्तपदैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) युष्माभिः प्रातः उत्थाय ____________। (पठ् + अनीयर्)
(ii) जनैः सर्वदा सर्वेषां कल्याणं ____________। (कृ + अनीयर्)
(iii) अस्माभिः सुकार्याणि ____________। (कृ + अनीयर्)
(iv) सर्वैः ईशवन्दना ____________। (स्मृ + अनीयर)
(v) त्वया मधुराणि वचनानि ____________। (वद् + अनीयर)
(vi) सैनिकैः दु:खं न ____________। (गण् + अनीयर्)
(vii) अस्माभिः धर्मः ____________। (आ + चर् + अनीयर्)
(viii) त्वया वृथा न ____________। (वच् + अनीयर्)
(ix) जनैः प्रातः ____________। (जागृ + अनीयर)

उत्तर – 

(i) युष्माभिः प्रातः उत्थाय पठनीयम्। (पठ् + अनीयर्)
(ii) जनैः सर्वदा सर्वेषां कल्याणं करणीयम्। (कृ + अनीयर्)
(iii) अस्माभिः सुकार्याणि करणीयानि। (कृ + अनीयर्)
(iv) सर्वैः ईशवन्दना स्मरणीया। (स्मृ + अनीयर)
(v) त्वया मधुराणि वचनानि वदनीयानि। (वद् + अनीयर)
(vi) सैनिकैः दु:खं न गणनीयम्। (गण् + अनीयर्)
(vii) अस्माभिः धर्मः आचरणीयः। (आ + चर् + अनीयर्)
(viii) त्वया वृथा न वचनीयम्। (वच् + अनीयर्)
(ix) जनैः प्रातः जागरणीयम्। (जागृ + अनीयर)

4. उदाहरणानुसारं लिखत –

उत्तर – 

1. अधोलिखितवाक्येषु समुचितपदेन रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत-

(i) (बल + इन्) _______ जनाः निर्बलेषु बलप्रयोग न कुर्युः।
(ii) रथिनम् (_______ + _______) जनम् वार्तायां मग्नं न कर्तव्यम्।
(iii) शिल्पिन्यः (_______ + _______) बालिकाः कुत्र गताः?
(iv) दण्डिनि (_______ + _______) जने न विश्वसिहि।
(v) (कर + इन्) ____________ वने वसति।
(vi) धनिनः (_______ + _______) गर्विताः न भवेयः।
(vii) सीता अवदत्-अहम् (_______ + _______) (कुशल + इन्) अस्मि।
(viii) बलिनौ (_______ + _______) अपमान न सेहेते।
(ix) (_______ + _______) गुणिना जनेन एतत् कार्य सुष्ठु कृतम्।
(x) दण्डिनः (_______ + _______) दण्डं धारयन्ति।

उत्तर – 

(i) (बल + इन्) बलिनः जनाः निर्बलेषु बलप्रयोग न कुर्युः।
(ii) रथिनम् (रथ + इन्) जनम् वार्तायां मग्नं न कर्तव्यम्।
(iii) शिल्पिन्यः (शिल्प + इन्) बालिकाः कुत्र गताः?
(iv) दण्डिनि (दण्ड + इन्) जने न विश्वसिहि।
(v) (कर + इन्) करी वने वसति।
(vi) धनिनः (धन + इन्) गर्विताः न भवेयः।
(vii) सीता अवदत्-अहम् (कुशलिनी) (कुशल + इन्) अस्मि।
(viii) बलिनौ (बल + इन्) अपमान न सेहेते।
(ix) (गुण + इन्) गुणिना जनेन एतत् कार्य सुष्ठु कृतम्।
(x) दण्डिनः (दण्ड + इन) दण्डं धारयन्ति।

2. प्रदत्तशब्देषु मतुप् अथवा वतुप् प्रत्ययस्य यथापेक्षितं रूपं संयुज्य / वियुज्य लिखत-

(i) बुद्धिमती (_______ + _______) नारी प्रशस्यते।
(ii) एतौ छात्रौ (शक्ति + मतुप्) ______________ स्तः।
(iii) ताः कन्याः गुणवत्यः (_______ + _______) सन्ति।
(iv) लक्ष्मीवान् (_______ + _______) लक्ष्म्याः आदरं कुर्यात्।
(v) __________ (धन + वतुप्) जनाः दरिद्राणां सहायता कुर्वन्तु।
(vi) सत्यवत्यै (_______ + _______) नार्य पुस्तकं यच्छ।
(vii) (सत्य + वतुप्) ____________ जनैः सदा सत्यभाषणं क्रियते।
(viii) बलवता (_______ + _______) जनेन निर्बलेषु बलं न प्रयोक्तव्यम्।
(ix) (शक्ति + मतुप्) ____________ नार्मा इदं कार्यं कृतम्।
(x) गुणवद्भिः (_______ + _______) छात्रैः ध्यानेन पठ्यते।

उत्तर –

(i) बुद्धिमती ( बुद्धि + मतुप्) नारी प्रशस्यते।
(ii) एतौ छात्रौ (शक्ति + मतुप्) शक्तिमन्तौ स्तः।
(iii) ताः कन्याः गुणवत्यः (गुण + वतुप्) सन्ति।
(iv) लक्ष्मीवान् (लक्ष्मी + मतुप्) लक्ष्म्याः आदरं कुर्यात्।
(v) धनवन्तः (धन + वतुप्) जनाः दरिद्राणां सहायता कुर्वन्तु।
(vi) सत्यवत्यै (सत्य + वतुप्) नार्य पुस्तकं यच्छ।
(vii) (सत्य + वतुप्) सत्यवद्भिः जनैः सदा सत्यभाषणं क्रियते।
(viii) बलवता (बल + वतुप्) जनेन निर्बलेषु बलं न प्रयोक्तव्यम्।
(ix) (शक्ति + मतुप्) शक्तिमत्या नार्मा इदं कार्यं कृतम्।
(x) गुणवद्भिः (गुण + वतुप्) छात्रैः ध्यानेन पठ्यते।

अकारान्तशब्दैः सह ‘युक्त’ इत्यर्थे णिनि (इन्) प्रत्ययस्य प्रयोगः अपि भवति यथा-

गुण + णिनि (इन्) – गुणिन् – गुणैः युक्तः
दण्ड + इन् – दण्डिन् – दण्डने युक्तः
शिल्प + इन् – शिल्पिन् – शिल्पकलया युक्तः
कर + इन् – करिन् (गजः) – करेण (शुण्डेन) युक्तः
बल + इन् – बलिन् – बलेन युक्तः
एतेषां प्रयोगः अपि वाक्येषु शब्दरूपनिर्माणाय क्रियते।

अधः प्रदत्तवाक्येषु त्व/तल्-प्रत्ययस्य संयोजनं/वियोजनं वा कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) कृष्णसुदाम्नोः मित्रता (_______ + _______) विश्वप्रसिद्धा।
(ii) विद्वत्वम् (_______ + _______) च नृपत्वम् (_______ + _______) च नैव तुल्यम्।
(iii) कार्येषु दीर्घसूत्रता (_______ + _______) कदापि न कर्तव्या।
(iv) आकारस्य (लघु + त्व) ____________ कार्यबाधकः न भवेत्।
(v) पशवः स्वपशुत्वम् (_______ + _______) तु दर्शयन्ति एव।
(vi) वेदानां (महत् + त्व) _____________ को न जानाति।
(vii) गङ्गायाः पवित्रता (_______ + _______) जगत्प्रसिद्धा।
(viii) मूर्खः स्वमूर्खतां (_______ + _______) सभायां न प्रदर्शयेत्।
(ix) नदीनां (दीर्घ + तल्) _____________ चिन्तनात् परः विषयः।
(x) मित्रेण सह मित्रत्वम् (_______ + _______) कदापि न त्याज्यम्।

उत्तर – 

(i) कृष्णसुदाम्नोः मित्रता (मित्र + तल्) विश्वप्रसिद्धा।
(ii) विद्वत्वम् (विद्वस + त्व) च नृपत्वम् (नृप + त्व) च नैव तुल्यम्।
(iii) कार्येषु दीर्घसूत्रता (दीर्घसूत्र + तल्) कदापि न कर्तव्या।
(iv) आकारस्य (लघु + त्व) लघुत्वं कार्यबाधकः न भवेत्।
(v) पशवः स्वपशुत्वम् (स्वपशु + त्व) तु दर्शयन्ति एव।
(vi) वेदानां (महत् + त्व) महत्त्वं को न जानाति।
(vii) गङ्गायाः पवित्रता (पवित्र + तल्) जगत्प्रसिद्धा।
(viii) मूर्खः स्वमूर्खतां (स्वमूर्ख + तल्) सभायां न प्रदर्शयेत्।
(ix) नदीनां (दीर्घ + तल्) दीर्घता चिन्तनात् परः विषयः।
(x) मित्रेण सह मित्रत्वम् (मित्र + त्व) कदापि न त्याज्यम्।

1. अधोलिखितेषु कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह ‘ठक्’ प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) __________ (धर्म + ठक्) जनाः धर्मम् एव आचरन्ति।
(ii) अद्य __________ (वर्ष + ठक्) परीक्षापरिणामः प्राप्स्यते।
(iii) अद्य वयं __________ (इतिहास + ठक्) स्थलानि द्रष्टुं गच्छामः।
(iv) __________ (प्रथम + ठक्) शिक्षा बाल्यतः एव भवति।
(v) __________ (सेना + ठक्) देशं रक्षन्ति।
(vi) अधना __________ (अध्यात्म + ठक्) शिक्षा अनिवार्या।
(vii) __________ (नगर + ठक्) एव देशम् उन्नयन्ति।
(viii) एताः __________ (विज्ञान + ठक्) चिन्तायां मग्नाः सन्ति।

उत्तर – 

(i) धार्मिकाः (धर्म + ठक्) जनाः धर्मम् एव आचरन्ति।
(ii) अद्य वार्षिक: (वर्ष + ठक्) परीक्षापरिणामः प्राप्स्यते।
(iii) अद्य वयं ऐतिहासिकानि (इतिहास + ठक्) स्थलानि द्रष्टुं गच्छामः।
(iv) प्राथमिकी (प्रथम + ठक्) शिक्षा बाल्यतः एव भवति।
(v) सैनिकाः (सेना + ठक्) देशं रक्षन्ति।
(vi) अधना आध्यात्मिकी (अध्यात्म + ठक्) शिक्षा अनिवार्या।
(vii) नागरिकाः (नगर + ठक्) एव देशम् उन्नयन्ति।
(viii) एताः वैज्ञानिकाः / वैज्ञानिक्यः (विज्ञान + ठक्) चिन्तायां मग्नाः सन्ति।

2. ‘ठक्’ प्रत्यययुक्तपदानि चित्वा लिखत-

(i) भौतिकी उन्नतिरिपि अनिवार्या।
(ii) अधुना वार्षिकं कार्यं सम्पन्नम्।
(iii) सैनिकाः देशम् उन्नयन्ति।
(iv) दैविकी विपदा कष्टकारी भवति।
(v) एषः सार्वभौमिकः सिद्धान्तोऽस्ति।
(vi) सार्वकालिकाः उपदेशाः एते।
(vii) सामाजिक कार्यम् एव एतत्।
(viii) वैज्ञानिकाः अन्वेषणे रताः भवन्ति।
(ix) भारतस्य भौगौलिकी स्थितिः सुन्दरा अस्ति।
(x) एषा कवेः मौलिकी कृतिः।

उत्तर – 

(i) भौतिकी उन्नतिरिपि अनिवार्या। (भौतिकी)
(ii) अधुना वार्षिकं कार्यं सम्पन्नम्। (वार्षिक)
(iii) सैनिकाः देशम् उन्नयन्ति। (सैनिकाः)
(iv) दैविकी विपदा कष्टकारी भवति। (दैविकी)
(v) एषः सार्वभौमिकः सिद्धान्तोऽस्ति। (सार्वभौमिकः)
(vi) सार्वकालिकाः उपदेशाः एते। (सार्वकालिकाः)
(vii) सामाजिक कार्यम् एव एतत्। (सामाजिकं)
(viii) वैज्ञानिकाः अन्वेषणे रताः भवन्ति। (वैज्ञानिकाः)
(ix) भारतस्य भौगौलिकी स्थितिः सुन्दरा अस्ति। (भौगोलिकी)
(x) एषा कवेः मौलिकी कृतिः। (मौलिकी)

1. शुद्धं विकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) इयं ___________ पठति। (छात्र: / छात्रा)
(ii) बालिकासु ___________ अध्ययनशीला अस्ति। (प्रथम: / प्रथमा)
(iii) शोभनानां भोजनानां ___________ भव। (दातृ / दात्री)
(iv) एषा ___________ हवनं करोति। (तपस्वी / तपस्विनी)
(v) गङ्गा एका ___________ अस्ति। (नद / नदी)

उत्तर – 

(i) इयं छात्रा पठति। (छात्र: / छात्रा)
(ii) बालिकासु प्रथमा अध्ययनशीला अस्ति। (प्रथम: / प्रथमा)
(iii) शोभनानां भोजनानां दात्री भव। (दातृ / दात्री)
(iv) एषा तपस्विनी हवनं करोति। (तपस्वी / तपस्विनी)
(v) गङ्गा एका नदी अस्ति। (नद / नदी)

2. कोष्ठकप्रदत्तपदानां समुचितं प्रयोगं कुर्वन्तः / कुर्वन्त्यः रिक्तस्थानानि पूरयत-

मञ्जूषा

(i) इयम् एका __________ अस्ति।
(ii) __________ परितः वृक्षाः सन्ति।
(iii) __________ सह तस्य पुत्रः अपि प्रवचनं करोति।
(iv) एताः __________ सन्ति।
(v) ताः सर्वाः __________ सन्ति।
(vi) __________ वाचाला अस्ति।
(vii) ग्रामं __________ श्रमिका श्रान्ता अस्ति।
(viii) एषा बालिका __________ अस्ति।
(ix) मम __________ विदेशं गच्छति।
(x) __________ रमा एका __________ अस्ति।

उत्तर – 

(i) इयम् एका नदी अस्ति।
(ii) नदीम् परितः वृक्षाः सन्ति।
(iii) तपस्विन्या सह तस्य पुत्रः अपि प्रवचनं करोति।
(iv) एताः छात्राः सन्ति।
(v) ताः सर्वाः बालिकाः सन्ति।
(vi) प्रथमा वाचाला अस्ति।
(vii) ग्रामं गच्छन्ती श्रमिका श्रान्ता अस्ति।
(viii) एषा बालिका मेधाविनी अस्ति।
(ix) मम मातुलानी विदेशं गच्छति।
(x) श्रीमती रमा एका प्राध्यापिकाअस्ति।

3. अधोलिखिते अनुच्छेद रेखाङ्कितपदानि स्त्रीलिङ्गे परिवर्त्य अनुच्छेदं पुनः लिखत-

एक: बालकः ग्रामे वसति। सः विद्यालयं गच्छति। तेन सह तस्य भ्राता अपि गच्छति। तस्य शिक्षकः तं प्रेम्णा पाठयति। विद्यालये अनेके छात्राः सन्ति। तेषु एकः अत्यधिक: मेधावी अस्ति।

उत्तर –  एका बालिका ग्रामे वसति। सा विद्यालयं गच्छति। तया सह तस्याः भ्राता अपि गच्छति। तस्याः शिक्षिका तां प्रेम्णा पाठयति। विद्यालये अनेकाः छात्राः सन्ति। तासु एका अत्यधिकी मेधाविनी अस्ति।

Go Back To Chapters