NCERT Solutions Class 10 Sanskrit (Abhyaswaan Bhav)
The NCERT Solutions in Sanskrit Language for Class 10 Sanskrit (Abhyaswaan Bhav – अभ्यासवान् भव – II) Chapter – 7 समासा: has been provided here to help the students in solving the questions from this exercise.
अध्याय 7 – समासा:
| 1. अव्ययीभावः |
| अभ्यासः |
प्रदत्त-तालिकायां समस्तपदं विग्रहं वा लिखत –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | निर्मलम् | ____________ |
| 2. | ____________ | एकम् एकम् इति |
| 3. | ____________ | दोषाणाम् अभाव: |
| 4. | सव्यवधानम् | ____________ |
| 5. | निरर्थकम् | ____________ |
| 6. | ____________ | चिन्तायाः अभाव: |
| 7. | स्नेहेन सहितम् | ____________ |
| 8. | ____________ | समयम् अनतिक्रम्य |
| 9. | ____________ | गङ्गायाः समीपम् |
| 10. | सहर्षम् | ____________ |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | निर्मलम् | मलस्य/मलानाम् अभावः |
| 2. | प्रत्येकम् | एकम् एकम् इति |
| 3. | निर्दोषम् | दोषाणाम् अभाव: |
| 4. | सव्यवधानम् | व्यवधानेन सह |
| 5. | निरर्थकम् | अर्थस्य अभावः |
| 6. | निश्चितम् | चिन्तायाः अभाव: |
| 7. | स्नेहेन सहितम् | सस्नेहम् |
| 8. | यथासमयम् | समयम् अनतिक्रम्य |
| 9. | उपगङ्गगम् | गङ्गायाः समीपम् |
| 10. | सहर्षम् | हर्षेण सह |
| 2. तत्पुरुषः |
| अभ्यासः |
अधोलिखितेषु समासं विग्रहं वा कृत्वा लिख्यताम्-
| क्रमः | समासः | विग्रहः |
| 1. | ___________ | न्यायस्य अधीश: |
| 2. | देहविनाश: | ___________ |
| 3. | न मन्त्रः | |
| 4. | अयोग्यः | ___________ |
| 5. | वृक्षोपरि | ___________ |
| 6. | ___________ | निद्रायाः भङ्गस्य दुःखम् |
| 7. | वनराज: | ___________राजा |
| 8. | ___________ | नराणां पतिः |
| 9. | पक्षिकुलम् | ___________ |
| 10. | ___________ | प्रीते: लक्षणम् |
| 11. | निशान्धकारे | ___________ |
| 12. | ___________ | न पक्वम् |
| 13. | मृत्तिकाक्रीडनकम् | ___________ |
| 14. | ___________ | वृद्धेः लाभाः |
| 15. | अधर्मः | ___________ |
उत्तर –
| क्रमः | समासः | विग्रहः |
| 1. | न्यायाधीशः | न्यायस्य अधीश: |
| 2. | देहविनाश: | देहस्य विनाशः |
| 3. | अमन्त्रः | न मन्त्रः |
| 4. | अयोग्यः | न योग्यः |
| 5. | वृक्षोपरि | वृक्षस्य उपरि |
| 6. | निद्राभङ्गदुःखम् | निद्रायाः भङ्गस्य दुःखम् |
| 7. | वनराज: | वनस्य राजा |
| 8. | नरपतिः | नराणां पतिः |
| 9. | पक्षिकुलम् | पक्षिणाम् कुलम् / पक्षीणाम् कुलम् |
| 10. | प्रीतिलक्षणम् | प्रीते: लक्षणम् |
| 11. | निशान्धकारे | निशाया: अन्धकारः, तस्मिन् |
| 12. | अपक्वम् | न पक्वम् |
| 13. | मृत्तिकाक्रीडनकम् | मृत्तिकायाः क्रीडनकम् |
| 14. | वृद्धिलाभः | वृद्धेः लाभाः |
| 15. | अधर्मः | न धर्मः |
| कर्मधारयः |
| अभ्यासः |
समस्तपदं विग्रह वा लिखत –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | _________ | महान् वृक्षः |
| 2. | पुरुषव्याघ्रः | _________ |
| 3. | _________ | महत् कम्पनम् |
| 4. | महाविनाशः | _________ |
| 5. | _________ | रक्तम् उत्पलम् |
| 6. | पीतपुष्पाणि | _________ |
| 7. | _________ | घन इव श्यामः |
| 8. | महोत्सवः | _________ |
| 9. | _________ | विशालः पर्वतः |
| 10. | महागौरी | _________ |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | महावृक्षः | महान् वृक्षः |
| 2. | पुरुषव्याघ्रः | पुरुषः व्याघ्रः द्व |
| 3. | महाकम्पनम् | महत् कम्पनम् |
| 4. | महाविनाशः | महान् विनाशः |
| 5. | रक्तोत्पलम् | रक्तम् उत्पलम् |
| 6. | पीतपुष्पाणि | पीतानि पुष्पाणि |
| 7. | घनश्यामः | घन इव श्यामः |
| 8. | महोत्सवः | महान् उत्सवः |
| 9. | विशालपर्वतः | विशालः पर्वतः |
| 10. | महागौरी | महती गौरी |
| द्विगु-समासः |
अधोलिखित-तालिकायाम् समस्तपदं विग्रह वा लिख्यन्ताम् –
| क्रमः | समस्तपदानि | विग्रहः |
| 1. | __________ | सप्तानाम् अह्रां समाहारः |
| 2. | पञ्चानां पात्राणां समाहारः | __________ |
| 3. | __________ | त्रयाणां भुवनानां समाहारः |
| 4. | पञ्चरात्रम् | __________ |
| 5. | अष्टाध्यायी | __________ |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदानि | विग्रहः |
| 1. | सप्ताहम् | सप्तानाम् अह्रां समाहारः |
| 2. | पञ्चानां पात्राणां समाहारः | पञ्चपात्रम् |
| 3. | त्रिभुवनम् | त्रयाणां भुवनानां समाहारः |
| 4. | पञ्चरात्रम् | पञ्चानां रात्रीणाम् समाहारः |
| 5. | अष्टाध्यायी | अष्टाणाम् अध्यायाम् समाहार: |
| 3. द्वन्द्व-समासः |
| अभ्यासः |
अधोलिखिततालिकायां समस्तपदेभ्यः विग्रह विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि लिख्यन्ताम् –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | अग्निसोमो | ___________ |
| 2. | पाणिपादम् | ___________ |
| 3. | ___________ | साता च रामः च |
| 4. | इन्द्रः च वरुणः च | ___________ |
| 5. | ___________ | रमा च शारदा च |
| 6. | ___________ | धर्मः च अर्थः च कामः च मोक्षः च |
| 7. | लतापुष्पम् | ___________ |
| 8. | ___________ | मूषकः च मार्जारः च |
| 9. | अहोरात्रम् | ___________ |
| 10. | ___________ | सुखं च दुःखम् च |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः |
| 1. | अग्निसोमो | अग्निः च सोमः च |
| 2. | पाणिपादम् | पाणी च पादौ च तेषां समाहारः |
| 3. | सीतारामौ | साता च रामः च |
| 4. | इन्द्रः च वरुणः च | इन्द्रवरुणौ |
| 5. | रसाशारदे | रमा च शारदा च |
| 6. | धर्मार्थकाममोक्षाः | धर्मः च अर्थः च कामः च मोक्षः च |
| 7. | लतापुष्पम् | लताः च पुष्पाणि च तेषां समाहारः |
| 8. | मूषकमार्जारौ | मूषकः च मार्जारः च |
| 9. | अहोरात्रम् | आहश्च रात्रिः च तयोः समाहारः |
| 10. | सुखदुःखम् | सुखं च दुःखम् च |
| 4. बहुव्रीहिः |
| अभ्यासः |
अधोलिखितसमस्तपदेभ्यः विग्रहाः, विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि लिख्यन्ताम् –
| क्रमः | समस्तपदानि | विग्रहः |
| 1. | ___________ | लम्बम् उदरं यस्य सः |
| 2. | पीताम्बरः | ___________ |
| 3. | ___________ | कृतः उपकारः येन सः |
| 4. | प्रत्युपन्नमतिः | ___________ |
| 5. | ___________ | गज इव आननं यस्य सः |
| 6. | चन्द्रमुखी | ___________ |
| 7. | ___________ | चक्रं पाणौ यस्य सः |
| 8. | चन्द्रमौलि: | ___________ |
| 9. | ___________ | बहूनि कमलानि यस्मिन् तत् |
| 10. | ___________ | जितानि इन्द्रियाणि येन सः |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदानि | विग्रहः |
| 1. | लम्बोदरः | लम्बम् उदरं यस्य सः |
| 2. | पीताम्बरः | पीतम् अम्बरं यस्य सः |
| 3. | कृतोपकारः | कृतः उपकारः येन सः |
| 4. | प्रत्युपन्नमतिः | प्रत्युत्पन्ना मतिः यस्य सः |
| 5. | गजाननः | गज इव आननं यस्य सः |
| 6. | चन्द्रमुखी | चन्द्रम् इव मुखं यस्याः सा |
| 7. | चक्रपाणिः | चक्रं पाणौ यस्य सः |
| 8. | चन्द्रमौलि: | चन्द्रः मौलौ यस्य सः |
| 9. | बहुकमलम् | बहूनि कमलानि यस्मिन् तत् |
| 10. | जितेन्द्रियः | जितानि इन्द्रियाणि येन सः
|
मिश्रिताभ्यास:
अधोलिखितसमस्तपदेभ्यः विग्रहान् विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि निर्माय तेषां नामानि अपि लिख्यन्ताम् –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः | समासनाम |
| 1. | मेघश्यामः | _____________ | _____________ |
| 2. | _____________ | न युक्तम् | _____________ |
| 3. | देहाविनाशाय | _____________ | _____________ |
| 4. | _____________ | नीलं च तत् कमलम् | _____________ |
| 5. | _____________ | हर्षेण मिश्रितम् | _____________ |
| 6. | _____________ | कर्कश: ध्वनिः | _____________ |
| 7. | _____________ | पञ्चानां वटानां समाहारः | _____________ |
| 8. | वनराज | _____________ | _____________ |
| 9. | _____________ | स्थिता प्रज्ञा यस्यः सः | _____________ |
| 10. | _____________ | माता च पिता च | _____________ |
उत्तर –
| क्रमः | समस्तपदम् | विग्रहः | समासनाम |
| 1. | मेघश्यामः | मेघः इव श्यामः | कर्मधारयः |
| 2. | अयुक्तम् | न युक्तम् | नञ् तत्पुरुषः |
| 3. | देहाविनाशाय | देहस्य विनाशाय | षष्ठी तत्पुरुषः |
| 4. | नीलकमलम् | नीलं च तत् कमलम् | कर्मधारयः |
| 5. | हर्षमिश्रितम् | हर्षेण मिश्रितम् | तृतीया तत्पुरुषः |
| 6. | कर्कशध्वनिः | कर्कश: ध्वनिः | कर्मधारयः |
| 7. | पञ्चवटम् / पञ्चवटी | पञ्चानां वटानां समाहारः | द्विगुः |
| 8. | वनराज | वनस्य राजा | षष्ठी तत्पुरुषः |
| 9. | स्थितप्रज्ञः | स्थिता प्रज्ञा यस्यः सः | बहुव्रीहिः |
| 10. | मातापितरौ | माता च पिता च | इतरेतर द्वन्द्वः |
